راهنمای ایمنی و دستورالعمل کار با مواد شیمیایی

شیوه صحیح نگهداری مواد شیمیایی در آزمایشگاه همیشه از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است. بسیاری از حوادث رخ داده در آزمایشگاهها همچون خطرات سلامتی، انفجار یا آتش سوزی از عدم توجه به نکات ویژه در خصوص قوانین نگهداری مواد شیمیایی ناشی می شود. برای نگهداری درست و کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه، ابتدا باید نکات ویژه در ارتباط با ایمنی حمل و نگهداری آنها از شرکت تولید کننده و یا سازمان تامین کننده تهیه و گردآوری گردد، سپس با توجه به قواعد و شرایط استاندارد جهانی و رعایت کامل توصیه های ایمنی، نسبت به نگهداری وکار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه اقدام نمود.

خطراتی که از مواجهه با مواد شیمیایی ایجاد می شود را می توانیم به دو دسته اصلی بهداشتی و فیزیکی تقسیم نماییم. خطرات بهداشتی (سلامتی) باعث ایجاد بیماری می شوند اما خطرات فیزیکی به قابل اشتعال بودن، قابل انفجار بودن و یا فعال بودن ترکیبات شیمیایی مربوط می شوند. در نگهداری مواد شیمیایی باید به شرایط محل نگهداری، شیوه مرتب کردن مواد شیمیایی، ظروف نگهداری و نیز برخی توصیه ها توجه کرد.
 

• مواد شیمیایی که به شیوه نا صحیح در کنار همدیگر نگهداری می شوند ممکن است با همدیگر واکنش داده و محصوالت خطرناک تولید کنند.
• گاهی اوقات نگهداری ناصحیح مواد شیمیایی علاوه بر آلودگی، باعث هدر رفتن مواد و کاهش خواص و اثرات مواد شیمیایی می شود.

نکات اصلی در نگهداری مواد ناسازگار باهم

• از نگهداری اسیدها در مجاورت بازها یا فلزات فعال مانند سدیم- پتاسیم و منیزیم خودداری کنید.
• از نگهداری جامدات یا اسیدهای اکسیدکننده در مجاورت اسیدهای آلی و مواد قابل اشتعال اجتناب نمائید.
• از نگهداری موادی که با آب واکنش می دهند در اطراف سینک دستشویی یا نزدیکی محلولهای آبی خودداری کنید.
• از نگهداری اسیدها در مجاورت موادی که در تماس با آنها گازهای سمی تولید می کنند اجتناب کنید (مانند سیانید ها- سولفید آهن).

 

نکات الزامی ایمنی در هنگام کار با مواد شیمیایی

• دستورالعملهای بهداشتی و ایمنی کار با مواد شیمیایی را از منابع معتبر بطور کامل مطالعه گردد.
•  MSDS مواد شیمیایی را از منابع معتبر بطور دقیق و کامل مطالعه گردد.
• از پروتکل و روشهای کار آزمایش مورد نظر آگاهی کامل داشته باشید.
• پوشیدن روپوش آزمایشگاهی، عینک آزمایشگاهی، دستکش (آزمایشگاهی-ایمنی) و ماسک فیلتردار (ویژه مواد شیمیایی) الزامیست.
• از استنشاق، لمس و چشیدن ماده شیمیایی علی الخصوص مواد شیمیایی ناشناس جدا خودداری شود.
• در صورت پاشیدن مواد شیمیایی به دست، صورت و یا چشم سریعا با مقدار زیادی آب شستشو داده شود و به کلینیک پزشکی مراجعه شود.
• از حرارت دادن مایعات اشتعال پذیر با آتش مستقیم خودداری شود.
• جهت صرفه جویی در هزینه، استفاده کمتر از حلال و تولید پسماند کمتر، از کمترین مقدار ماده لازم استفاده شود.
• درج اطلاعات روی ظروف حاوی موادشیمیایی، جهت جلوگیری از هدر رفتن مواد شیمیایی، آسیب به محیط زیست و اتلاف مواد الزامی است.
• استفاده از پوآر برای پرکردن پیپت و خودداری از مکیدن پیپت با دهان (حتی برای پرکردن آب).
• استفاده از هود و ماسک گازی موقع استفاده از ماده شیمیایی دارای بخار یا در مواقعی که احتمال می دهید در یک واکنش فرآورده گازی آزاد می شود. 

 

نحوه نگهداری مواد شیمیایی

• مواد شیمیایی را در داخل کابینت های دربدار و یا در قفسه های محکم لبه دار نگهداری نمود تا مانع افتادن مواد شیمیایی گردد.
• قفسه ها به طور محکم به دیوار و کف آزمایشگاه متصل باشند.
• تمام محل های نگهداری مواد شیمیایی باید دارای قفل باشند.
• مواد شیمیایی را خارج از محل حضور (افراد نامطلع ) نگهداری کنید.
• محل نگهداری مواد شیمیایی دارای سیستم تهویه مناسب باشد.
• مواد قابل اشتعال و خورنده در کابینت های مخصوص ضد اشتعال و خوردگی و مجهز به سیستم تهویه مناسب و دور از مواد اکسید کننده نگهداری گردند.
• مواد شیمیایی را با توجه به نوع ترکیب آن ها مرتب کنید.
• هر مورد از گروه ترکیب ها را برحسب حروف الفبا مرتب کنید.
• اسیدها در کابینت مخصوص اسید نگهداری شوند. نیتریک اسید باید به تنهایی نگهداری شود، مگر اینکه بخش جدایی در کابینت برای آن تعبیه شده باشد.

• مواد شیمیایی بسیار سمّی باید در کابینت مخصوص مواد سمّی نگهداری شوند، و برچسب علائم سمّی بودن آنها به طور واضح به چشم آید.
• مواد شیمیایی بدبو و فرّار در داخل کابینتهای مجهز به سیستم تهویه نگهداری شود.
• مواد اشتعال پذیر همانند مواد اشتعال پذیر مایع نگهداری شود.
• مواد شیمیایی حساس به آب در کابینت نفوذ ناپذیر، خشک و خنک بدور از سایر مواد شیمیایی نگهداری شود.
• نباید هیچ ماده شیمیایی را - بجز هنگام استفاده- روی سکو و یا زیر هود آزمایشگاه  بدون درب نگهداری کرد.
• مایعات یا مواد خطرناک نباید در قفسه هایی که بالاتر از سطح چشم هستند نگهداری شوند.
• نباید مواد شیمیایی را در کنار مواد غذایی ونوشیدنی نگهداری کرد.
• مواد شیمیایی را نباید در یخچال شخصی کارکنان حتی بطور موقت نگهداری کرد.
• مواد شیمیایی را نباید در معرض حرارت مستقیم، نور خورشید و یا دماهای بشدت متغیر قرار داد.
• از انباشتن مواد شیمیایی مازاد در آزمایشگاه خودداری شود.
• کلیه مواد شیمیایی باید برچسب های اطلاعاتی لازم را داشته باشند.
• اطلاعات ایمنی (MSDS) برای کلیه مواد شیمیایی باید در دسترس باشد.
• جابجایی و حمل و نقل مواد شیمیایی باید مطابق با دستورالعمل ها انجام گیرد.
• ظروف مواد شیمیایی باید در مکان هایی نگهداری گردد که احتمال برخورد افراد با آن ها وجود نداشته باشد.
• از قفسه بندی های ضد زنگ و مقاوم به مواد شیمیایی با لبه های حفاظتی و قدرت تحمل بار کافی با اتصالات مناسب باید استفاده گردد.
• مواد شیمیایی باید دور از منابع حرارت و نور مستقیم خورشید قرار گیرند.
• اسیدهای اکسید کننده باید از اسیدهای آلی جداگانه نگهداری شوند.
• اسیدها باید جدا از قلیاها، سیانیدها و سولفیدها نگهداری شوند.
• قلیاها باید در جای خشک نگهداری گردند.
• مواد واکنش پذیر باید دور از حرارت، ضربه و اصطکاک نگهداری گردند.
• گازهای فشرده اکسید کننده و غیر اکسید کننده به طور مجزا نگهداری شوند.
• مواد سمی باید در محل های مناسب و با تهویه مناسب نگهداری شوند.
• مواد جامد غیر فرار و غیر واکنش پذیر در کابینت ها یا قفسه های باز لبه دار، نگهداری گردند.
• مواد خورنده را باید خنک و در درجه حرارت بالای نقطه انجماد آنها نگه داشت، زیرا ماده ای نظیر اسید استیک که ممکن است در درجه حرارت نسبتاً بالا منجمد شود، ظرف خود را می ترکاند و پس از اینکه درجه حرارت به بالا نقطه انجماد رسید، به خارج منتشر می گردد.
• جهت برخورد با ریختگی های شیمیایی باید دستورالعمل خاصی وجود داشته و لوازم و تجهیزات لازم شامل پوشش های حفاظتی چشم، پوست و سیستم تنفسی، دستکش مقاوم به مواد شیمیایی، ماده جاذب یا خنثی کننده، کیسه پالستیکی و جاروب و خاک انداز موجود باشد.
• پسماندهای حلال ها و محلول های شیمیایی باید مطابق دستورالعمل ها تفکیک و در ظروف مناسب و مقاوم به نشت و دارای برچسب مواد شیمیایی جمع آوری شده و دور از حرارت، جرقه، شعله و نور مستقیم خورشید و در محلی با تهویه مناسب نگهداری گردند.
• در آزمایشگاههایی که با مواد شیمیایی قابل اشتعال سروکار دارند، درصورتی که یخچال یا فریزر وجود دارد باید توسط متخصصین ذیربط تایید شود که خطر ایجاد جرقه و آتش سوزی توسط آنها وجود ندارد.
• موادی که مقدار کمی از بخارات آنها میتواند سبب مرگ گردد، مانند: هیدروژن سیانید، سیانوژن و پاراتیون : باید در سیلندرهای فلزی فشار قوی نگهداری شوند و در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت شوند و در محل خنک که بخوبی تهویه می گردد و دور از هر گونه ماده قابل اشتعال نگهداری شوند.
• در هنگام کار با مواد گاز زا همانند سیانید ها باید ماسک شیمیایی مناسب استفاده شود.

• مواد به حالت مایع مثل اسیدهای غلیظ که به نور حساس هستند :در بطریها یا تنگ های شیشه ای به رنگ کدر و یا مخازن فلزی پوششدار و یا بدون پوشش در محل با تهویه خوب نگهداری شوند.
• موادی که جاذب الرطوبه هستند، مثل هیدروکسیدسدیم: باید در بطریهای پالستیکی که نسبت به آب غیر قابل نفوذ هستند و کامل سربسته نگهداری شوند.
• مواد رادیواکتیو : در محفظه های سربی و در محیطهایی که کامال غیر قابل نفوذ هستند نگهداری میشوند و باید در برابر تشعشعهای مواد ،حفاظت فردی صورت گیرد.
• گاهی لازم است مواد خورنده یا مایعات سمی را در ظروف مخصوص نگهداری کرد، مثلا اسید هیدروفلوئوریک را باید در ظروف سربی، کائوچویی یا بطری های (سرزین) قرار داد و از ظروف سایر اسیدها دور نگه داشت.